Sielska atmosfera unosząca się ponad klombami i ławeczkami dzisiejszego Placu Wolności łatwo pozwala zapomnieć spacerowiczom, że historia tego miejsca obfituje w liczne i niespodziewane zwroty akcji.
Na początku, w roku 1823, był pomysł. Pomysł ówczesnego wojewody mazowieckiego – Rajmunda Rembielińskiego – aby rodzącemu się osiedlu włókienniczemu dać centralny plac, prawdziwe serce miasta. W ten sposób powstał Nowy Rynek – w niezbyt często spotykanej, ośmiobocznej formie. Pięć lat później wzniesiono tu Ratusz Miejski (obecnie Archiwum Państwowe) oraz kościół ewangelicki Św. Trójcy (obecnie katolicki kościół pod wezwaniem Ducha Świętego). Oba budynki miały wyraźnie dominować w przestrzeni łączącej rynek z ulicą Piotrkowską.
Realia dynamicznie rozwijającego się miasta zweryfikowały monumentalną wizję Rembielińskiego. W rzeczywistości Nowy Rynek był przede wszystkim targowiskiem, na którym wśród rżenia koni i kwiku świń handlowano czym tylko się dało. Po stronie południowej placu, u wylotu ulicy Średniej (obecnie ul. Pomorska), znajdowało się 15 kramów piekarniczych i 15 rzeźniczych, wokół których kłębił się tłum kupców i ich klientów. Przekupki, chłopi z okolicznych wsi oraz żydowscy kupcy – to oni dawali temu miejscu niepowtarzalny koloryt. Interesy często „dobijano” w drewnianej karczmie mieszczącej się u zbiegu z obecną ulicą Nowomiejską.
Ten pierwotny chaos rodzącego się miasta nie znajdował jednak uznania u ówczesnych władz miasta. Podjęto w końcu decyzję o zabudowaniu przestrzeni wokół Nowego Rynku wyłącznie budynkami murowanymi. Zniknęła więc karczma, a jej miejsce z czasem zajęła kamienica „Pod Lwem”. Na jej szczycie uwieczniono rzeźbę lwa, symbol siły i dumy.
Powstawały kolejne budynki. Na przykład w roku 1857 powstał budynek szkoły powiatowej (obecnie: Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne), a w 1880 – kamienica zbudowana z inicjatywy Juliusza Kunitzera – jednego z symboli fabrykanckiej Łodzi. Na ścianach budynku (pod numerem 6) jeszcze dziś można dostrzec datę jego powstania. Z kolei na rogu Nowego Rynku i ul. Konstantynowskiej (obecnie Legionów), znajdował się inny ważny punkt — budynek, w którym mieściła się najstarsza łódzka cukiernia „Confiserie”. Założył ją Szwajcar Vigeli, którego pasja do słodkości i staranność sprawiły, że miejsce to stało się ulubionym punktem spotkań łodzian, rozświetlając ulice słodkim aromatem.
W 1898 roku Nowy Rynek został połączony linia tramwajową z innymi dzielnicami miasta. I właśnie ta funkcja – komunikacyjna – zdominowała na całe dziesięciolecia przestrzeń placu.
Rok 1918 przyniósł zmianę nazwy Nowego Rynku, który stał się dobrze nam znanym Placem Wolności. To w tym miejscu, w 1930 roku, odsłonięto pomnik Tadeusza Kościuszki, jakby kamień milowy przypominający o odwadze i niezłomności narodowego ducha. Pomnik ten, choć zburzony przez niemieckich okupantów na początku II wojny światowej, powrócił do życia w 1960 roku, stając się jednym z najbardziej rozpoznawalnych punktów na mapie Łodzi. Od tego czasu Plac Wolności, z odbudowanym pomnikiem, stał się nie tylko świadkiem przemian, lecz także symbolem wytrwałości i pamięci.
Ostatnia przebudowa płyty placu, zakończona w roku 2024, odnowiła jego funkcję i duszę. Teren został uporządkowany, a przestrzeń otwarta na spacerowiczów. Teraz znów zachęca do zatrzymania się, do rozmowy, spaceru, do odczuwania rytmu miasta, które łączy przeszłość z teraźniejszością — miejscem, gdzie historia i codzienność spotykają się w harmonii, tworząc niepowtarzalną miejską opowieść.
